پلاسمافرز چیست و چگونه به پاک‌سازی خون کمک می‌کند؟
اگر تا به حال دربارۀ تصفیه خون شنیده باشید، احتمالاً با فرآیندی آشنا شده‌اید که به خروج مواد مضر از بدن کمک می‌کند. یکی از روش‌های تخصصی در این زمینه، پلاسمافرز (Plasmapheresis) است. این روش، نوعی درمان پزشکی پیشرفته برای حذف ترکیبات آسیب‌زا از پلاسما، یعنی بخش مایع خون، به شمار می‌آید.
ممکن است این واژه شما را به یاد دیالیز بیندازد، اما پلاسمافرز با دیالیز تفاوت‌های بنیادینی دارد. در ادامه، به بررسی این روش، کاربردهای آن در بیماری‌های مختلف، نحوه‌ی انجام آن و تفاوتش با دیالیز خواهیم پرداخت.
پلاسمافرز چیست؟ | تعریف و عملکرد این روش درمانی
«پلاسمافرز» یا همان «پلاسما درمانی»، یک روش درمانی تخصصی در پزشکی است که طی آن بخش مایع خون یعنی پلاسما از سلول‌های خونی جدا میشود. بسته به شرایط بیمار، این پلاسما یا با پلاسمای سالم (اغلب از اهداکننده) جایگزین میشود یا پس از انجام فرآیند تصفیه، مجدداً به بدن بازگردانده می‌گردد.
چرا پلاسمافرز فرآیندی ضروری است؟
برای پاسخ به این پرسش، لازم است نگاهی دقیق‌تر به آنچه ممکن است در پلاسما جریان داشته باشد، بیندازیم. یکی از عوامل اصلی در این میان، آنتی‌بادی‌های آسیب‌زا هستند که در برخی بیماری‌ها – به‌ویژه اختلالات خودایمنی – به اشتباه به بافت‌های سالم بدن حمله می‌کنند.
همچنین، گاهی در جریان پاسخ ایمنی، ساختارهایی به نام کمپلکس‌های ایمنی (ترکیبی از آنتی‌بادی و آنتی‌ژن) تشکیل می‌شوند که اگر بیش‌ازحد یا به‌طور غیرطبیعی در خون انباشته شوند، می‌توانند به اندام‌ها آسیب زده و التهاب گسترده ایجاد کنند. این مسئله در بیماری‌هایی مانند لوپوس به‌وضوح دیده میشود.
از سوی دیگر، پروتئین‌های غیرطبیعی یا مضر نیز می‌توانند در بروز یا تشدید برخی بیماری‌ها نقش داشته باشند؛ برای نمونه، پاراپروتئین‌ها در برخی از سرطان‌های خونی یا افزایش غیرعادی فیبرینوژن که به لخته‌سازی بیش‌ازحد منجر میشود. در نهایت، در برخی شرایط حاد نظیر مسمومیت‌های شدید یا عفونت‌های خاص، سموم محلول در پلاسما مانند برخی داروها، مواد متابولیک یا توکسین‌های باکتریایی نیز باید از خون حذف شوند.
پلاسمافرز با حذف این عوامل، می‌تواند التهاب را کاهش دهد و به درمان بیماری‌هایی مثل لوپوس، میاستنی گراویس یا سندروم گیلن‌باره کمک کند.
تفاوت پلاسمافرز و دیالیز | کدام روش برای چه بیماری‌هایی است؟
با وجود شباهت‌های ظاهری بین پلاسمافرز و دیالیز، این دو روش تفاوت‌های قابل‌توجهی دارند. پلاسمافرز عمدتاً برای حذف مواد محلول خاصی مانند آنتیبادیها، کمپلکس‌های ایمنی و پروتئین‌های غیرطبیعی از پلاسما (بخش مایع خون) استفاده میشود. این در حالی است که دیالیز برای حذف مواد زائد متابولیک مانند اوره و کراتینین و کنترل سطح مایعات در بیماران نارسایی کلیه به‌کار میرود.
در پلاسمافرز، پلاسما از سلول‌های خونی جدا میشود و معمولاً با محلول‌هایی مانند آلبومین یا پلاسما اهدایی جایگزین می‌گردد. اما در دیالیز، نیازی به جداسازی پلاسما یا جایگزینی آن نیست. همچنین، هدف اصلی پلاسمافرز درمان بیماری‌های خودایمنی و نورولوژیک است، در حالیکه دیالیز عمدتاً در بیماران با اختلال عملکرد کلیه کاربرد دارد.
به طور خلاصه، پلاسمافرز نوعی درمان هدفمند برای حذف عوامل خاص بیماری‌زا است، در حالی که دیالیز بیشتر نقش جایگزین کلیه را برای دفع مواد سمی عمومی ایفا می‌کند.
کاربردهای پلاسمافرز در بیماری‌های خودایمنی و نورولوژیک
یکی از مهم‌ترین کاربردهای پلاسمافرز در درمان بیماری‌های خودایمنی است. در این بیماری‌ها، سیستم ایمنی به اشتباه به سلول‌های بدن حمله می‌کند. پلاسمافرز با حذف آنتیبادیها و کمپلکس‌های ایمنی، نقش موثری در کاهش آسیب‌های بافتی دارد.
میاستنی گراویس (Myasthenia Gravis)
این بیماری، یکی از اختلالات عصبی-عضلانی مزمن است که در آن، آنتی‌بادی‌هایی خاص مانع ارتباط طبیعی بین عصب و عضله می‌شوند. در بحران‌های شدید بیماری، پلاسمافرز می‌تواند به‌سرعت وضعیت بیمار را بهبود دهد و یکی از درمان‌های انتخابی در فاز حاد بیماری محسوب میشود.
سندروم گیلن‌باره (Guillain-Barré Syndrome)
در این بیماری که اغلب بعد از یک عفونت ویروسی ظاهر میشود، سیستم ایمنی به اشتباه به اعصاب محیطی حمله می‌کند. اگر در مراحل اولیه بیماری از پلاسمافرز استفاده شود، می‌تواند شدت آسیب عصبی را کاهش داده و روند بهبودی را سرعت ببخشد.
لوپوس اریتماتوی سیستمیک (SLE)
لوپوس یک بیماری خودایمنی سیستمیک است که می‌تواند کلیه، پوست، مفاصل و حتی مغز را درگیر کند. در موارد شدید، پلاسمافرز می‌تواند با حذف کمپلکس‌های ایمنی، التهاب را کاهش داده و علائم را کنترل کند.
گلومرولونفریت حاد و سندروم گودپَسچر
برخی اشکال گلومرولونفریت به‌خصوص آن‌هایی که با آنتی‌بادی‌های خاص یا سندروم‌هایی مانند گودپَسچر همراه هستند، ممکن است به پلاسمافرز پاسخ مثبتی نشان دهند و به حفظ عملکرد کلیه کمک کنند.
پلی‌نوروپاتی التهابی مزمن (CIDP)
در این نوع نوروپاتی مزمن که در واقع فرم طولانی‌مدت‌تری از گیلن-باره است، پلاسمافرز یکی از گزینه‌های درمانی رایج برای کنترل علائم و کاهش حملات سیستم ایمنی به اعصاب است.
شواهد بالینی و پژوهش‌های معتبر نشان داده‌اند که پلاسمافرز در کنترل این بیماری‌ها، به‌ویژه در کنار سایر درمان‌ها یا زمانی که درمان‌های رایج مؤثر نیستند، می‌تواند نقش کلیدی و نجات‌بخشی ایفا کند.
روند انجام پلاسمافرز چگونه است؟
پلاسمافرز به کمک دستگاه‌های پیشرفته‌ای انجام میشود که با استفاده از سانتریفیوژ یا فیلتر، پلاسما را از سلول‌های خونی جدا می‌کنند. این مراحل در طی فرآیند رخ می‌دهد:
- دسترسی وریدی از طریق رگ‌های سطحی یا مرکزی
- استفاده از داروهای ضدانعقاد برای جلوگیری از لخته شدن خون
- جداسازی پلاسما و جایگزینی آن با محلول‌های استاندارد (آلبومین، سالین یا پلاسما اهداشده)
مدت زمان و دفعات پلاسمافرز
هر جلسه معمولاً بین ۹۰ تا ۱۸۰ دقیقه زمان می‌برد. تعداد جلسات بسته به شدت بیماری، پاسخ به درمان و شرایط بیمار بین ۳ تا ۱۰ جلسه یا بیشتر متغیر است.
عوارض احتمالی پلاسمافرز
اگرچه روش نسبتاً ایمنی است، اما گاهی ممکن است عوارض زیر ایجاد شود:
- افت فشار خون یا سرگیجه
- واکنش به محلول جایگزین یا آنتی‌کواگولانت
- اختلالات الکترولیتی
- عفونت در محل ورود کاتتر (در موارد دسترسی مرکزی)
حضور تیم پزشکی آموزش‌دیده نقش مهمی در کاهش این عوارض دارد.